Stephen Hawking er ute med ei ny bok i haust «The Grand Design» der han mellom anna freistar å avliva myten om ein skapargud. Gud er ikkje naudsynt for å skapa universet, hevdar han, sidan universet gjennom dei etablerte naturlovene ville ha skapt seg sjølv uansett. Ein veikskap med ein slik teori er sjølvsagt at desse lovene som er ansvarlege for inflasjonsekspansjonen som han talar om, er på førehand gjevne. (Til samanlikning kan ein notera seg at ein annan fysikar Roger Penrose er også ute med ein teori for universet i desse dagar, der han tenkjer seg at universet vårt ikkje starta med Kjempesmellet, men at det eksisterte tidlegare univers før vårt eige. Han legg til at han aldri har hatt noko tru på inflasjonsteorien for universet, som Hawking forfektar).

Av Per Lønning Aarø

«God did not create the universe. Gravity did.»

Med frisk hybris i vitskapssegla ser Stephen Hawking for seg ei rudimentær utvikling av menneskets epistemologi, frå mytar, til meir rasjonell filosofi, og til sist til empirisk vitskap. Som eit døme på ein avleggs måte å forklara naturfenomen på nemner han norrøn mytologi si forklaring på solformørking, der ulvane Skoll og Hati jagar, og freistar å sluka sola og månen. Det gjaldt difor å laga mykje støy under solformørkinga for å skremma bort åtakarane. Med tid og stunder, argumenterer Hawking, ville folk likevel oppdaga at sola kom til syne att, sjølv om ingen skremte vekk ulvane med lyd og leven.

Ja, det er lett å sjå det latterlege i eit avleggs verdsbilete, men det er alltid vanskeleg å sjå bjelken i sitt eige auga. Er så dagens vitskap det endelege svaret? Naturvitskapen vektlegger empiri og mogleiken til å testa noko på ein konsistent basis. Det ein forskar gjer, må kunne etterprøvast av ein annan, for slik å etablera ein konsensus. Det som vert eit trusspørsmål til slutt, er om vitskapen kartlegg ei på førehand gitt verd (som har følgd fysikkens lover heilt uavhengig av oss) eller om den verda me no kjenner er blitt til gjennom ei slik vitskapeleg utgrunning.

Til dømes postulerte fysikaren Wolfgang Pauli i 1930 eksistensen av ein ny partikkel, nøytrinoet. Dette på grunnlag av at energi forsvann i enkelte kjernefysiske prosessar, noko som var eit uakseptabelt brot på ein av fysikkens mest fundamentale konserveringsprinsipp. Ein eller annan partikkel måtte forsvinna med energien. Denne måtte vera elektrisk nøytral og veldig liten (derav nøytrino, «liten nøytral ein»). Først 26 år seinare fann ein denne partikkelen etter mykje leiting. Ein kan då stilla seg spørsmålet; er det slik at mennesket står i sentrum av universet, og utfaldar dei kosmiske lovene ut frå seg sjølv og sin eigen guddommelege sans for symmetri og venleik, eller er det slik at mennesket er ein apekatt som akkurat har kome til medvit, og som gjer sitt beste for å setja seg inn i korleis eit på førehand gitt univers fungerer?

Spørsmålet kan verka heilt latterleg for mange, men eit slikt forsvar for det mytiske verdsbiletet kjem vakkert fram i mellom anna J.R.R. Tolkiens dikt «Mythopoeia».

Det lyset me ser verda i er jo nettopp blitt til gjennom ein vitskapeleg prosess med visse reglar, og vitskapen med sitt fokus på objektet har, etterkvart som dette har vakse seg stort og tungt, sett til side mennesket som medskapar. Det myteskapande mennesket må då sjåast på som eit barn i høve til den moderne rasjonelle skildringa me har av universet i dag. Men medan mytane handlar om det evige som bur i mennesket, kan vitskapen aldri tala direkte til oss, men berre bli ein abstraksjon av sansane; som lys med bølgjelengda 700 nm berre er ein abstraksjon av opplevinga av fargen raud.

Astrologi og alkymi var til dømes forsking av ein heilt annan orden enn me kjenner denne i dag. Den vanlege oppfatninga av alkymien er at det var sporadiske forsøk i laboratoriet på å laga gull av bly. Ei slik tolking høver kanskje best for den moderne borgaren som vanskeleg kan sjå for seg ei lukke større enn den å vinna i lotto. Men meir og meir har det blitt klart at den gamle alkymien bygde på ein symbolbruk som i samspel med elementa sine metamorfosar skulle fremja transcendens og opplysning i alkymisten sjølv; dette var det som låg i det å gjera bly til gull.

Med vektlegginga på empiri og konsekvent testing av eksperiment vart vitskapen, som før var ein integrert del av eit større holistisk verdsbilete, separert frå det spirituelle verdsgrunnlaget han hadde vakse fram i frå. Til dømes var astronomien i oldtida ein mindre del av ein meir omfattande astrologi. Det ptolemeiske systemet skildra rørslene til himmellekamane med jorda i sentrum; Månen, Merkur, Venus, Sola, Mars, Jupiter og Saturn. Men til desse korresponderte også oldtidas sju kjende metall; sølv, kvikksølv, kopar, gull, jern, tinn og bly. Desse korresponderte igjen med dei sju dagane i veka og eit gudehierarki med tilhøyrande metafysiske prinsipp. Denne oldtidas «standardteori» for universet stod sterkt i over 1000 år. (Med kristendommen vart dei gamle gudane erstatta av sju erkeenglar, men prinsippa desse stod for var dei same, t.d. Mikael som det solare prinsipp og Gabriel som det lunare).

Dette leiar mennesket inn i eit faustisk drama, der det kjem til å setja seg opp i mot Gud, ved sjølv å få evna til å definera kva verda er, og mennesket tek så fatt på «den lange ferda, frå himmelen til helvete, gjennom verda». Æva og det heilage hierarki bryt saman, og tida og entropiens eroderande lover vert sett i sving.

I vår tid vert desse gamle strukturane tolka til å ha hatt ein undertvingande og kvelande innverknad på mennesket. Eit slikt verdsbilete var med på å rettferdiggjera eit urettvist system, for ein kvar vart fødd inn i eit heilagt hierarki og måtte kjenna sin plass i dette. Den frie kreative skaparkrafta fekk først sleppa fri i renessansen, og med den også vitskapsmannen som naturens frilansdetektiv. Økonomisk vekst gjorde at dei praktiske applikasjonane av vitskap vart ei drivkraft i seg sjølv. Dette leiar mennesket inn i eit faustisk drama, der det kjem til å setja seg opp i mot Gud, ved sjølv å få evna til å definera kva verda er, og mennesket tek så fatt på «den lange ferda, frå himmelen til helvete, gjennom verda». Æva og det heilage hierarki bryt saman, og tida og entropiens eroderande lover vert sett i sving.

Den tidlege kyrkja stod i eit motsetnadshøve til dei naturdyrkande heidenske kultane, i tillegg til at den sterke vektlegginga på teologi gjennom den mørke middelalderen gjorde at kristendomen vart abstrahert frå naturen. Når så naturvitskapen opplevde sin store suksess, vart dette tolka som ei falsifisering av religionen, sjølv om natur og metafysikk hadde vore del av eit naturleg heile tidlegare.

I byrjinga vart problemet feia under teppet. Særleg illustrerande er Descartes skilje mellom sjel og kropp i denne samanhengen. Med ei slik ordning kunne Gud operera utanfor fare på den andre sida av det observerbare, medan vitskapsmannen kunne ta seg fritt til rette i naturen.

Newton var også eit religiøst menneske, men med Newton sin gravitasjonsteori vert det for første gong klart kva for eit enormt forklaringspotensiale som låg i vitskapen. Newtons Principia var eit verk som etablerte ein universell vitskapeleg teori for kosmos, der han trakk samanhengen mellom planetane sine banar i himmelrommet og rørslene til lekamar her nede på jorda. Dei same lovene gjaldt overalt. På jorda, så som i himmelen. William Blake har illustrert Newton som ein slags demiurg som måler opp og festar universet i sitt bilete. Her igjen kjem det synet fram, at vitskapsmannen ikkje så mykje oppdagar universets lover, som at han skaper dei. Etter Newton sine oppdagingar byrjar me å sjå verda annleis.





Biletet av Newton kan sjåast som komplementært til eit anna bilete av Blake, «The Ancient of Days», også ein skapargud. Denne guddomen måler også opp universet, ikkje med ein passar som Newton, men med solstrålane som spring ut frå handa hans.

«He who hath measured with his ray the boundaries of heaven and earth,
And with his majesty hath filled the two worlds full»
– Rig Veda

I det første biletet er mennesket skapar, medan ein Gud er skapar i det andre. Likevel, mennesket er skapt i Guds bilete og Gud er skapt i menneskets, så kva er eigentleg skilnaden? Det strålande raude i det andre biletet vitnar om ei impulsiv, direkte og opplevande skaparkraft, medan den rasjonelle, kontemplative blåfargen er styrande i det første. Slik kan kanskje også mennesket sin livssyklus sjåast, frå urmenneske til moderne menneske, frå barn til vaksen. Som ein veg frå oppleving til skildring, frå å vera til å reflektera. Det rasjonelle treng avstand, men kjem det for langt unna vert det verdsfjernt. Det opplevde er alltid nært,  men kjem det alt for nære, har ein ikkje noko medvit om det, på same måte som ein fisk ikkje har medvit om vatn. Slik maktar Blake å fanga både det vitskapelege og det religiøse i to, og likevel eitt og same bilete. Alt lar seg ikkje forklara langs ein akse. For å måla djupet, må ein bruka begge augo. Det er difor det er så viktig å også halda på det mytiske landskapet og visdomen som vert formidla her.

Det er dei som seier at mytar er løgner, sjølv om dei er anda gjennom sølv (C.S. Lewis for å vera heilt nøyaktig). Desse gamle historiene kan vera vakre, men ein bør ikkje leggja noko verdsdefinerande kraft i dei. Me har vitskapen til å visa oss den sobre veg i fantasikrattet. Men likesom vitskapen, så har mytane berre livets rett dersom dei fungerer. Dei er ikkje forteljingar som er konstruert ut av ein gløymd forfattars overkreative fantasi. Dei er langt meir primitive. Dei er eit resultat av verdas livspust anda gjennom tusenar av munnar gjennom tusenar av år. Me snakkar her om levande prosessar, eit grunnleggjande mønster som trenger seg fram, tek form i menneskesinnet og muterer frå generasjon til generasjon. Mytane er derfor på mange måtar som levande skapningar, med verda sin puls som sin eigen.

På grunn av vitskapens utvikling har ein vore vitne til brå brytningar i mennesket sitt tilhøve til verda dei siste hundreåra. Stjernene som før fortalde oss om kjemper og heltar, har trekt seg attende frå krystallsfæren, lysår unna no. Aleine i eit ufatteleg rom står me att med teoriane våre. Dei gamle historiene har blitt erstatta av nye, til stor kvie for kunstnarsinnet som er blitt frårøva eit mytemateriale som moderniteten no ser på som avleggs. Edgard Allan Poe er ein av dei mange som klagar i sin sonett til vitskapen:

Science! true daughter of Old Time thou art!

Who alterest all things with thy peering eyes.

Why preyest thou thus upon the poet’s heart,

Vulture, whose wings are dull realities?

How should he love thee? or how deem thee wise,

Who wouldst not leave him in his wandering

To seek for treasure in the jewelled skies,

Albeit he soared with an undaunted wing?

Hast thou not dragged Diana from her car?

And driven the Hamadryad from the wood

To seek a shelter in some happier star?

Hast thou not torn the Naiad from her flood,

The Elfin from the green grass, and from me

The summer dream beneath the tamarind tree?

Utgreiinga held fram i del II.